Мамед Эмин Расулзаде - жизнь, проведенная в борьбе

(130-летию Легенды посвящается)

В истории есть достаточно примеров, когда один человек силой своих идей мог повести за собой воодушевлённые идеей толпы, которые не видели преград на пути к своей священной миссии.

Счастливцы те, кому довелось жить в одну эпоху с этим выдающимся личностями. Речь пойдет об эпохе Расулзаде, которая большими буквами вписана в нашу историю.

Итак, что мы знаем про Мамед Эмина Расулзаде? Начнем с того, что он был одним из отцов-основателей Азербайджанской Демократической Республики. Некоторые называют его президентом АДР, что является грубой ошибкой, потому что АДР была парламентской республикой и во главе страны стоял премьер-министр. Интересно, что главный претендент на президентское кресло - Мамед Эмин Расулзаде выступил против введения данного института, поскольку, по его мнению, на Востоке население склонно к обожествлению своих лидеров, что может пагубно сказаться на развитии демократии. И ныне, глядя на восточные диктатуры, понимаешь, что его слова сегодня актуальны как никогда.

Личность Расулзаде можно считать феноменом, потому что его политическая деятельность началась ещё с ранней молодости: в 18-летнем возрасте он создаёт подпольный "Кружок Молодых Азербайджанских Революционеров", для пропаганды родного языка, чувства национального самосознания, идей самобытности и т.д. Политика ещё с юности привлекала Мамед Эмина. Наверное, всё это от полученного светского образования в русско-татарской (азербайджанской) школе. Следует отметить, что туда его отправил отец, который был муллой в Новханах.

Основной целью кружка, как говорил сам Расулзаде, было просвещение молодежи Азербайджана, пропаганда родного языка, идей свободы и национальной революции. В этом же возрасте он начинает печататься в газетах, пишет глубокие аналитические статьи, некоторые из которых актуальны и в наши дни.

Многие воспринимают Расулзаде, как личность, повлиявшую, или имеющую значение только для Азербайджана и азербайджанского народа. Это ошибочное мнение. Деятельность Расулзаде имеет большую географию: Россия, Иран, Турция, Германия, Польша, Румыния.

Мамед Эмина Расулзаде можно считать создателем азербайджанской диаспоры. Он держал контакты со многими деятелями кавказской, туркестанской и российской эмиграции. Был одним из создателей эмигрантского движения "Прометей" в Польше.

Велика роль Расулзаде и в спасении азербайджанских военнопленных в годы Второй мировой войны. Тогда азербайджанцев, попавших в плен к немцам, путали из-за обрезания с евреями. При вмешательстве Мамед Эмина, который доказал ошибочность этой практики, от неминуемой гибели было спасено около 70 тыс. азербайджанцев.

Опять же многие ошибочно полагают, что М.Э.Расулзаде поддерживал нацистский режим. Это глубокое заблуждение. Расулзаде считал, что Германия - это последний шанс азербайджанских тюрков обрести независимость. Но, раскрыв замыслы нацистов, он начал компанию антипропаганды против Германии в самом Рейхе (!). Это показывает, что Расулзаде был человеком, который ни при каких условиях не отказывался от своих идей, замыслов и планов.

«Нет более сильного фактора для единства и культурного развития нации, чем знание собственной истории», - как и подобает лидеру нации Мамед Эмин-бей прекрасно знал историю. В его личных архивах были очерки по истории Азербайджана с самого раннего периода вплоть до советской оккупации. Прекрасное знание истории он показывает в ценных научных трудах "Сиявуш нашего века", "Азербайджанский поэт Низами", "Азербайджанская республика", а также в "Современной истории Азербайджана".

Но мало знать историю, нужно ещё и уметь писать её...

"Внуки" Расулзаде не знают, что там, в Анкаре, на кладбище Асри, безмолвно спит создатель основ азербайджанской государственности и идеологии. А ведь не будь усилий М.Э.Расулзаде и других отцов-основателей АДР, Азербайджан, сегодня не существовал бы как самостоятельная политическая единица.

Мамед Эмин Расулзаде - человек золотыми буквами вписавший свое имя в историю Азербайджана.

"Необходимо верить в способность нации управлять собою. Нация, отчаявшаяся в собственных возможностях и связывающая все надежды на осуществление своих чаяний с другими, не может существовать как нация" (Расулзаде).

Cavadxanlı

M.Ə.Rəsulzadənin Polşalı xanımı - Vanda (Leyla) Rəsulzadə

POLŞALI AZƏRİ GƏLİNİ VANDA RƏSULZADƏ

Polşa. Bütün dünya üçün aktual məkana çevrilən ərazi. Təəssüf, bu diyar tükürpədici dəhşəti ilə gündəmə gəldi. Adam bu barədə nəinki yazmaq, heç düşünmək belə istəmir. Bunun bir adı var - dəhşət.
Yenə Polşadan danışırıq. Amma daha işıqlı mövzudan. Hansı ki Azərbaycanla, bu xalqın yaratdığı ilk cümhuriyyətlə birbaşa əlaqəsi olan bir insanı tanıdırıq. Özü də böyük nəsilə aid, başqa bir cümhuriyyət yaradıcısının ailəsinə mənsub bir xanımı.
Bu materialları bizə təqdim edən doktor Fərhad Tərlanova minnətdarlığımızı bildiririk. Onun sayəsində tarixin qaranlıq məqamlarına azacıq da olsa aydınlıq gətirmiş olduq. Və sevinirik ki, bu dəyərli məlumatlar ilk dəfə olaraq "Ədalət" qəzetində dərc olunur.
Leyla xanımı 1970-ci illərdə tanıdım. Qızılırmak sokakda, indi Ankapol sinemasının olduğu yerdəki binanın bir zirzəmi qatında qalırdı. Həmin küçəyə köçdüyümüz gündən bəri hər gün itinin ipindən tutaraq titrək addımlarla yeridiyini görərdik. Arıq, ağbəniz, gülərüzlü, yaşlı, amma gözləri parıldayan bir qadındı. Məhəllə əsnafı ona "madam" deyə xitab edərdi. Ləhcəsindən türk olmadığı anlaşılırdı. Sonra bir gün anam onu evimzə dəvət etdi. Madamın adının Leyla olduğunu o zaman öyrəndim. Zatən, özü də bir müddət sonra adının Vandadan Leylaya dönüşməsinin hekayəsini anlatmışdı. Sevgili qocası "Leyli və Məcnun" əhvalatını danışmış və adının Leyla olmasını istəmişdi. Qocası, yəni Azərbaycan Cümhuriyyətinin qurucusu və ilk cümhur başkanı Məmməd Əmin Rəsulzadə.
Leyla xanımı anlatmaq üçün ilk öncə Məmməd Əmin Rəsulzadədən, Leyla xanımın deməyi ilə Emin bəydən söz etmək gərəkəcək. Leyla xanımla tanışlığımızdan ölümünə qədər keçən bir neçə il ərzində söhbətlərimizdə Emin bəy tez-tez mövzu olurdu. O sıralar Emin bəy haqqında heç bir şey eşitməmişdim. İllər sonra Sovetlər Birliyi yıxılıb Azərbaycan Cümhuriyyəti yenidən qurulduğunda adı yenidən gündəmə gəldi. Emin bəyin adını hər eşitdiyimdə Leyla xanım ağlıma gəlirdi. Bu günləri görsəydi nə qədər bəxtiyar olacağını düşünürdüm. Rəsmi mənbələrdə cümhuriyyətin yıxılmasından sonra Rəsulzadənin Moskvaya gedişindən söz edilir. Moskvada Rəsulzadəyə qalmağa ev verirlər, Şərq Dilləri İnstitutunda fars və rus dillərindən dərs demək üçün şərait yaradırlar. Moskvada keçən 2 il ərzində Stalin, Sultan Qaliyev, Ənvər Paşa kimi şəxslərlə görüşləri olur. 1922-ci ildə Bakıda gizli Müsavat Partiyasının fəaliyyətinin üzə çıxması xəbəri gələndə qaçmağa qərar verir. Araşdırma aparmaq bəhanəsiylə Leninqrada gəlir, buradan bir qayıqla Finlandiyaya qaçır.
Leyla xanım mənə Rəsulzadənin qaçışı ilə bağlı bir hekayə anlatmışdı. Onun anlatdıqlarına görə Rəsulzadənin mədəsində yara varmış. Moskvada göz altındaykən xəstələnibmiş. Stalin bu xəstəlikdən əndişələnib. Rəsulzadə öldüyü təqdirdə bunun təbii bir ölüm olduğuna kimsəni inandıra bilməyəcəyindən və Azərbaycanda baş verə biləcək bir üsyandan qorxurmuş. Rəsulzadə Finlandiyada bir xəstəxanaya yatırılır. Burda Rəsulzadə ingilis agentləri ilə münasibət qurur. Ona xaricdə sürdürə biləcəyi müstəqillik mücadiləsini dəstəkləməyi və qaçmağı təklif edirlər. Və bunun qarşılığında müstəqillikdən sonra Bakı neftinin istismarında imtiyaz istəyirlər. Rəsulzadə bu bazarlıqdan çox rahatsız olmasına rəğmən şərtləri qəbul edir, bir gecə qayıqla xəstəxanadan qaçırılır.
Emin bəyin xatirələri ilə Leyla xanımın anlatdıqlarının niyə belə fərqli olduğunu bilmirəm. Hərçənd Rəsulzadə anılarında Tehranda "İrani-Nev" qəzetəsinin redaktorluğunu edərkən ingilis səfirliyinin əsgəri attaşesi Stoksla tanış olmalarını və Rusiyanın əbədi müxalifi olan bu şəxsin Birinci Dünya Müharibəsində Azərbaycandakı ingilis qüvvətləri komandanının siyasi müşaviri olduğunu və o dönəmlərdə görüşdüklərini də deyir. Stalinin bu adama nifrət etdiyindən də söz edir. Amma Sovetlərdən qaçışını anladarkən ingilislərdən bəhs etmir. Başqa tərəfdən Leyla xanım bu söhbətləri mənə danışdığında yaşlı bir qadın idi. Ona anladılanları yanlış xatırlamış ola bilər. Anlatdıqları (daha sonra söz edəcəm) Pilsudskinin "Rusiyadan qaçış" hekayəsinə də bir az bənzəyir.
Rəsulzadə Türkiyəyə gəlib Azərbaycanın müstəqilliyi üçün siyasi çalışmalara başlayır. "Yeni Qafqasiya", "Azəri türkü", "Odlu yurd", "Bildiriş" jurnalları onun yönətimində dərc olunur. Azərbaycan və Qafqaz haqqında biri fransızca, biri də rusca kitablar yazır. Bu çalışmalar Sovetlər Birliyini rahatsız edir. Stalinin tələbi üzərinə o zaman ruslarla yaxın olan Atatürk Rəsulzadədən xaricə getməsini istəyir. Onunla eyni taleyi paylaşan tatar lider Ayaz İshaki ilə birlikdə Türkiyəni tərk edib Polşaya gedirlər. Rastlaşdığım qaynaqlarda bu köçün tarixi dəqiq deyil. 1927 ilə 31-ci illər arasında dəyişir.
Leyla xanımın anlatdıqları burda da bəzi fərqli mənzərələr doğurur. Leyla xanıma görə, Emin bəy İngiltərədə bir dərnək qurub siyasi çalışmalarını sürdürür. Fəqət, ingilislərin nəzarətində çalışmaqdan məmnun deyil. Fransaya gedir və Parisdə "Journal Prometheus" adlı bir jurnal çap eləməyə başlayır. Daha sonra Polşaya gedir. Rəsulzadənin nədən Polşaya getdiyi Parisdə çıxartdığı jurnalın adından da anlaşılır. O illərdə Polşanın lideri olan marşal Pilsudski Rusiya və Sovetlər Birliyi sərhədlərində yaşayan, amma rus olmayan xalqların işbirliyini qura biləcək "Promethean" proyektinin həyata keçməsi üçün çalışmaqdaydı.
Hekayəmiz Pilsudski haqqında qısa bir bilgi verməsini gərəkdirir. Polşanın müstəqillik savaşının lideri və prezidenti Yozef Pilsudski 1867-ci ildə Rusiyaya bağlı torpaqlarda zadəgan bir ailədə doğulub. Polyak dilində danışmağın yasaqlandığı qatı bir ruslaşdırma proqramının həyata keçirildiyi bir vaxtda müstəqillik tərəfdarı olan milliyyətçi bir ailədən gələn Pilsudski Rusiyada Narodovulçularla bağlı bir təşkilatın üzvü olur və siyasi səbəblərlə universitetdən qovulur. 19 yaşında çar III Aleksandra qarşı uğursuz bir sui-qəsd səbəbi ilə tutulur və Sibirə 5 il sürgün edilir. Tutuqlanma səbəbi də maraqlıdır. Sonradan ünlü bir antropoloq olan böyük qardaşı Bronislav Pilsudski Leninin böyük qardaşı Aleksandr Ulyanovla yaxın dost olublar və sui-qəsdi də birlikdə planlayıblar. Yozef Pilsudski sürgündən sonra Polşa Sosialist Partiyasına üzv olur. Və qeyri-leqal "Rabotnik" jurnalını çap edir. Partiyanın başqanlığına seçildikdən sonra sosialist və milliyyətçi fikirləri daşıyan bir istiqamət götürür. 1900-cu ildə yenidən tutulanda ruh sağlığının pozulduğunu bəhanə gətirərək bir xəstəxanaya yatır və burdan xaricə qaçır. 1904-cü ildə "Bojovki" adlı bir dəstə yaradır, bombalamalar, soyğunlar, sui-qəsdlər edərək silahlı mücadiləyə başlayır. Eyni il rus olmayan bütün xalqların müstəqilliyini və təşkilatlanmasını hədəfləyən "Promethean" layihəsini hazırlayır. Bu layihə çalışmaları İkinci Dünya Müharibəsinə qədər davam edir. Pilsudski 12 minə çatan ordusuyla ruslara qarşı savaşır və 1918-ci ildə qurulmuş müstəqil Polşa Cümhuriyyətinin ilk dövlət başqanı olur. 1921-ci ildə Konstitusiyanın qəbul olunması ilə hakimiyyətini itirir, amma 1926-cı ildə hərbi çevrilişlə yönətimi ələ keçirə bilir. 1935-ci ildə, yəni ölənə qədər Polşanı diktator rejimi ilə idarə edir.
Pilsudski Promethean hərəkatı çərçivəsində imperiyanın rus olmayan bütün xalqlarının liderləri ilə münasibət qura bilmişdi. Azərilər də bu xalqların arasında idi. 1926-cı ildə Pilsudskinin yenidən iqtidara gəlməsi ilə layihə yenidən gündəmə gəlir. Rəsulzadənin 1927-ci ildə Polşaya köçməsi ancaq bununla bağlı ola bilər. Rəsulzadənin yazı yazdığı "Prometheus" adlı aylıq jurnal həmin bu hərəkat tərəfindən Parisdə yayılmaqdaydı. Pilsudski ilə Rəsulzadənin Varşavada görüşdükləri də məlumdu.
Leyla xanımın marşal Pilsudskinin qardaşı qızı olduğunu bir azəri vebsaytından öyrəndim. Daha sonra Rəsulzadənin nəvəsi Rəis Rəsulzadənin babasının həyatına dair yazdığı yazıda Varşavada Pilsudskinin qardaşı qızı Vandaya aşiq olduğunu və birlikdə yaşadıqlarını yazdığını gördüm. İnternetdə Rəsulzadənin həyatı ilə bağlı məlumat verən çox saydı veb saytlar var. Amma nədənsə heç biri Leyla xanımdan söz etmirlər. Yalnız birində belə bir ifadəylə rastlaşdım: "Məmməd Əmin Polşada Pilsudskinin qardaşı qızı ilə yaşadı". Halbuki Vanda ölənə qədər onunla birlikdə yaşayan xanımı idi. Azərilərin Vandanın varlığının bilinməsini çox da istəmədikləri anlaşılır. Bunun səbəbi azəri millətçilərinin babası Rəsulzadənin bir polyak qadınla evli olmasımı, yoxsa ona dinini dəyişməsi üçün basqı etməməsimi və ölənə qədər xristian qalmasına izn verməsimi, bilmirəm.


(Ardı var)

BÜLƏNT DANIŞOĞLU

Ədalət.- 2010.- 17 aprel.- S. 5.
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________


Vanda-R kimdir?

Birinci yazı

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurucusu Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin həyat və yaradıcılığı haqqında sevimli müəllimim Şirməmməd Hüseynov kifayət qədər təhqiqat işləri aparıb və əsərlər çap eləyib. Eyni zamanda, Rəsulzadənin irsinin gələcək nəsillərə çatdırılması üçün Cümhuriyyət qurucusunun əsərlərinin də çapını öz vəsaiti hesabına gerçəkləşdirib. Rəsulzadəylə bağlı tədqiqatçı alim Həsiman Yaqublunun da dəyərli əsərləri və məqalələri var.
Sözügedən əsərləri əldə edə bilməyən hər kəs internet vasitəsilə Rəsulzadə ilə bağlı bütün məlumatları ala bilərlər. Bu gün dəyərli oxucularımıza Rəsulzadənin mühacirət dövrü zamanı yaşadıqlarından və ikinci evliliyindən söz açacağıq. Və öncədən qeyd edək ki, Cümhuriyyət qurucusunun ikinci xanımı Polyak əsilli Vanda Rəsulzadə haqqında da internettdə lazımı qədər bilgi var, ancaq biz Şəhla Kazımovanın yazdıqlarından istifadə etməyə üstünlük verdik.
Azərbaycanın bolşevik işğalından öncəki və sonrakı istiqlal savaşını əks etdirən materiallar Şimali Qafqaz mühacirətinin mətbu orqanları «Gorcy Kavkaza» («Qorsı Kavkaza», 1929-1934), «Severnıy Kavkaz» («Severnıy Kavkaz», 1934), «Vschod» («Şərq», 1930-1938), Prometey cəmiyyətinin eyni adlı məcmuəsində və iki dünya müharibəsi arasındakı dövrdə çap olunan digər jurnallarda və müxtəlif arxiv sənədlərində öz əksini tapıb. Lakin bütün bu sənədlərin arasında Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin mühacirət dövründəki fəaliyyəti, polyak əsilli Vanda xanımla ailə qurması, bu cütlüyün həyatın ağır sınaqlarından ləyaqətlə çıxması, Vanda xanımın Ankaradan Londona yazdığı məktubları xüsusilə diqqət çəkir. Rəsulzadə Vandaya «Leyla» deyə müraciət edərmiş. Lakin Vanda xanım yazdığı məktubları «Vanda R» (Vanda Rəsulzadə — red.) olaraq imzalayırdı. Bu məktublar nəinki Azərbaycan mühacirət tarixi üçün böyük əhəmiyyət daşıyır, həm də vətən ağrısı çəkən tənha qadının həyat hekayəsini uzun illərdən sonra bizə çatdırır.

Prometey klubu

Vanda Rəsulzadənin məktubları barədə söz açmamışdan öncə Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin Polşaya gəlişini və buradakı fəaliyyətini qısa şəkildə xatırlatmaq yerinə düşərdi.
Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin Polşaya dəqiq nə zaman gəldiyinə cavab vermək çətindir. Varşavaya o, türk jurnalisti adı ilə gəlmişdi. Qeyd edək ki, Polşa Sovet İttifaqı ilə təcavüz etməmək barəsində saziş imzalamışdı. Polşa dövləti anti-sovet mühacirəti ilə əməkdaşlığı Xarici İşlər Nazirliyində demək olar ki, tamamilə kəşfiyyatın sahəsinə keçirmişdi. Rəsulzadə Varşavada türk jurnalisti adı ilə yerləşdirilmişdi.
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Polşada Prometey klubunun görüşlərində iştirak edir, Şərq İnstitutunda mühazirələr oxuyur, fəal publisistik iş aparırdı. Azərbaycanın istiqlaliyyət döyüşündə qələmi ilə dayanmadan savaş aparırdı. 1938-ci ildə yazdığı «Azərbaycan istiqlaliyyət döyüşündə» kitabında Polyak oxucularına ölkəsini tanıtdırır, dövlətinin çəkdiyi əzablara Qərb aləminin diqqətini yönəldib kommunistləri ifşa edirdi.
1939-cu ildə almanlar Polşaya təcavüz edərək II Dünya müharibəsinə başladılar. Rəsulzadə Varşavanı tərk etmək məcburiyyətində qalır. Rəsulzadə və digər görkəmli prometeyçilər zənnimizcə, məhz polyak məxvi orqanlarının köməyi ilə Varşavanı tərk etdilər. 1942-ci ilin son aylarında Məhəmməd Əmin bəy Berlində alman rəhbərliyi və Şərq Nazirliyi ilə danışıqlarda müharibə bitdikdən sonra Azərbaycanın müstəqilliyini, onun tanınmasını əməkdaşlıq üçün əsas şərt olaraq ortaya qoymuşdu. Lakin Hitlerin Azərbaycanın müstəqilliyini tanımayacağını başa düşdükdə Berlini tərk edib Buxarestə geri dönmüşdü.

Rəsulzadə Moskvaya təhvil verilmir

1944-cü ildə Sovet ordusu artıq cəbhəni yarıb qərb istiqamətində irəliləyirdi. Rumıniyaya yaxınlaşdıqlarını gördükdə Rəsulzadə müharibədə neytrallığını saxlayan İsveçrəyə keçmək istəyir. Lakin İsveçrə sərhəd qoşunları sərhədi keçməyə izn vermirlər. Bu arada amerikanlılar yaxınlaşır və vəziyyətin dəyişəcəyinə güman edib hələ də gözləyən Rəsulzadə onların əlinə keçir. Qeyd etməliyik ki, müttəfiqlər anti-sovet mühacirlərini ələ keçirdikdə, onları Moskvaya təhvil verirdilər. Rəsulzadəni də bu tale gözləyirdi. Lakin onu buraxırlar. Məhəmməd Əmin Rəsulzadəni xilas edən onun həyat yoldaşı, polyak Vanda xanımın göz yaşları oldu. Axıra qədər həyat yoldaşına sadiq qalan, onu böyük məhəbbətlə sevən Vanda xanım 1947-ci ildə onunla birgə Türkiyəyə gəlir və ömrünün sonuna kimi burada yaşayır. Neçə illər sonra onun Ankaradakı qonşusu Bülent Danışoğlu xatirələrini «Poloniyalı azeri gelini Vanda Resulzade» adlı məqaləsində yazıb.

Onu «madam» deyə çağırıblar

Məqalənin bəzi maraqlı hissələrini təqdim edirik:
«Leyla xanımı 1970-ci illərdə tanıdım. Kızılırmaq Sokakda indiki Ankapol Sinemasının yerləşdiyi yerdəki binanın son mərtəbəsində qalırdı. Küçəyə köçdüyümüz gündən bəri hər gün itinin ipindən tutaraq titrək addımlarla getdiyini görürdüm. Zəif, ağbəniz, gülərüzlü, yaşlı, amma gözləri parıldayan bir qadın idi. Küçədəki dükan sahibləri ona «madam» deyərək müraciət edərdilər. Görünüşündən türk olmadığı bəlli idi. Sonra bir gün anam onu evimizə dəvət etdi. Madamın adının Leyla olduğunu o zaman öyrəndim. Özü də bir vaxtdan sonra adının Vandadan Leylaya dönməsinin tarixçəsini danışdı. Sevgili yoldaşı ona Leyli və Məcnun hekayəsini danışıb və adının Leyla olmasını istəyib».
Ankarada yaşayarkən universitetin coğrafiya fakültəsinin rus dili və ədəbiyyatı bölümündə dərs vermək təklifi alıb və mövcud işindən daha artıq maaş təklif olunduğu halda, dərhal rədd edib (Vanda xanım Polşanın Rusiya tərəfindən işğal olunmuş hissəsində doğulub boya-başa çatıb və məktəbə gedib. Üsyançı polyakları ruhən sındırıb tabe etmək üçün rus çar administrasiyası məktəbdə və bəzi ictimai yerlərdə polyak dilini qadağan ediblər. Bu səbəbdən Vanda rus dilini mükəmməl bilsə belə, bu dilə nifrət edib — red.). Lakin rus dilinə düşmənçilıyı ruslara düşmənçilik demək deyildi, həyatının son günlərində bir rus qadınla dostluq edir.
Leyla xanımın savadlı və bacarıqlı olduğu bəlli idi. Varşavada fransız filologiyası fakültəsinin məzunu olub. Tələbəlik illərində öz dediyinə görə «inqilabçı» imiş. Şirin-şirin gülərək «hamımız inqilabçı idik» — deyərdi. Bir gün Leyla xanımla küçədə rastlaşdıq. Əynimdəki kürkə işarə edərək «biz də mujik kaskası taxardıq» — dedi. Mujik kaskası taxmaqla bərabər ailəsinin ona rahat həyat verdiyi bəlli idi.

Vanda xanım marşal Pilsudskinin qardaşı qızıdır?

Məhəmməd Əmin irsini araşdıran bəzi Azərbaycan tədqiqatçıları Vanda xanımın marşal Pilsudskinin qardaşı qızı olduğunu iddia edir (N.Yaqublu, Azərbaycan milli istiqlal mübarizəsi və Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Bakı 2001, s. 97). Əfsuslar olsun ki, belə bir qənaətə hansı mənbə əsasında gəldikləri qeyd olunmur. Bu məlumat marşalın ailəsi tərəfindən təsdiq olunmur (marşal Yuzef Pilsudskinin nəvəsinin həyat yoldaşı ilə yazışma müəllifin şəxsi arxivindədir). Bülənt Danışoğlu da bu məqama toxunaraq yazır: «Leyla xanımın mənə Pilsudski haqqında danışdığını xatırlamıram. Bəlkə də danışmışdı, amma mən o illərdə Pilsudskini tanımadığım üçün anlamamışdım».
Lakin zənnimizcə, Vanda xanım Pilsudskini nəinki yaxın, hətta uzaq qohumu olsaydı, bu fakt onu tanıyanların diqqətindən yayınmazdı. Marşal Juzef Pilsudski Polşa dövlətçiliyi ilə eyniləşdirilən tarixi şəxsiyyətdir, polyaklar onu dövlət atributları ilə bərabər tutur. Demək olar ki, Pilsudski Polşanın «Atatürküdür», bu baxımdan onun ailəsindən olmaq və qürur hissi ilə bunu hər addımbaşı qabartmamaq bizə inanılmaz gəlir.
Vanda xanım Bülənt bəyə Varşavanı necə tərk etdikləri haqqında danışıb. Maraqlıdır ki, bu hadisələrə Vanda xanımın məktublarında da rast gəlirik. Görünür müharibə illərində yaşadığı dəhşətli anlar ömrünün sonuna qədər ona rahatlıq vermirdi.
«1939-cu ildə Almaniyanın Polşanı işğal etməsi ilə əlaqədar rahatlıqları pozulur (Rəsulzadə ailəsinin-red.). Leyla xanımın ailəsi bu dəfə alman işğalçılarına qarşı aparılan müstəqillik mücadiləsinə qatılmışdı. Vərəqələrin hazırlanması və toplanması üçün ən uyğun yer onların evləri seçilir. Çünki Rəsulzadə Varşavaya türk jurnalisti simasında gəlmişdi və onun evində axtarış keçirilməsi ehtimalı polyaklara baxanda çox az idi. Leyla xanımın bacısının həyat yoldaşı Polşa ordusunun zabitlərindən idi və işğal ordusuna sabotajlar təşkil edirdi. Bir gün gestapo evinə basqın edib ailəsinin gözləri qarşısında onu öldürürlər. Bu hadisədən sonra Polşadan qaçmaq məcburiyyəti qarşısında qalırlar.
Polşadan qaçdıqdan sonra Ruminyada məskunlaşırlar. Ruminyada uzun müddət qala bilmirlər. Sovet ordusunun Ruminyaya yaxınlaşması səbəbindən Yuqoslaviyaya, oradan da Macarıstana qaçırlar. Həm sovet, həm də alman ordularından qaçmağa çalışan ailənin sığına biləcəyi tək yer İsveçrə idi. Lakinİsveçrə ordusu müharibəyə qatılmaq istəmədiyindən sərhədləri bağlamış, heç bir qaçqını qəbul etmirdi. Çoxsaylı bir qrupla birlikdə üç aya qədər dağlarda yaşayırlar. Gözləyənlərin sayı günü-gündən azalır, amma onlar gedəcək başqa bir yerləri olmadığından qalırlar. Leyla xanım hər gün təkbaşına bir təpəyə çıxıbmüttəfiq əsgərlərini gözləyirdi. Bir qrup əsgərlərin gəlişini görən və həyəcanla qaçıb başqalarına xəbər verən o idi.


Aysel

Xalq Cəbhəsi.- 2013.- 21 fevral.- S.10.

ИДЕАЛ ТЮРКСКОГО ГОСУДАРСТВА XXI ВЕКА

Затрагивая различные идеологические аспекты, мы несправедливо обошли вниманием тему государства. А если быть точнее, тему идеального тюркского государства нынешнего времени. Каким оно должно быть с нашей точки зрения? Какую идею нести в себе? На кого равняться и с кого брать пример? Пришло время расставить все точки над "i".

Для начала сделаю отступление. Совершенно очевидно, что "идеал" является  чем-то абстрактным, тем, что в нашем понимании является совершенным, безупречным, лишенным изъяна. Точно также, совершенно ясно, что достичь абсолютного идеала не является возможным. Однако, можно максимально приблизиться к этому идеалу, и примеров из мировой истории тут полным-полно.

В последнее время, говоря о азербайджанских националистах, те или иные люди (будь они из нас или нет) делают странные, порой удивительнейшие выводы. Одни считают нашим идеалом единую тюркскую страну Туран, другие считают нас сторонниками национал-социалистического государства, третьи  представляют нас сторонниками возрождения тюрко-азербайджанской империи (а-ля неосефевизм), а четвертые и вовсе лепят нам клише либерастов, толерастов и мильтукультуралистов.

Все эти обвинения лишены какого-либо разумного основания и в своей основе строятся на личных догадках этих людей. Людям свойственно додумывать за других, не спрашивая своего вопроса открыто, напрямую. Видя у нас материалы, охватывающие разные периоды истории Азербайджана, упоминания как АДР, так и АзССР; как Азербайджанского легиона, так и участие азербайджанцев в рядах Красной Армии; наконец, наш антиисламизм и одновременное освещение колоссального вклада азербайджанцев в исламские науки, у них, как говорят ныне, происходит "разрыв шаблона".

Было бы странно, если было бы иначе. Зависимое и стереотипное мышление присуще людскому роду. Если ты сторонник Расулзаде, то какого черта смеешь  писать про период Азербайджана в составе СССР?! Если поминаешь Абдулрахмана Фаталибейли, то как можешь ты поминать и Ази Асланова?! Коли ты против исламистов, которых в последнее время пруд-пруди, от саудо-саляфитских проповедников до хомейнистов-иранофилов, то какого черта ты пишешь про выдающихся суннитских и шиитских ученых азербайджанского происхождения?!

Таково мышление живущих по шаблонам. Им невдомек, что презрение к СССР и рабам погибшей Империи не означает плевка на свою историю, даже на ее самые черные страницы. Они не понимают и не поймут смысла простых пяти слов "это была не наша война" и находясь в своем блаженном заблуждении, будут клеймить нас либо "фашистами" (деды-то воевали, ага), либо "совками"  (это националистов, ага). И точно так же, им кажется чем-то фантасмагорическим убежденный мусульманин, который почитает великих просветителей в истории ислама, но презирает неучей, фанатиков и лицемеров наподобие хомейнистов.

Без сомнения, эта их стереотипность распространяется и на наше видение государственного строя. Выше я уже изложил несколько вариаций того, какой тип государства мы, как полагают они, считаем идеальным. Но это их видение, взгляд со стороны. Теперь же настало время нашего ответа.

Азербайджанские националисты в лице Azeri nationalist 1/7 убеждены, что выбор того или иного государственного строя в разные периоды истории всецело зависит от реалий времени. Так, в Средние века тюркские государства в абсолютном большинстве основывались на феодально-теократическом строе. Проще говоря, в основе строили религиозные государства. Можно долго писать, рассуждать об этом, излагать сотни и тысячи, я уверен, обоснованных доводов того, что это было неправильно и государство, всецело основанное на религиозном мышлении - это не наш путь. Но мы не можем отрицать исторические факты. А они таковы, что в те времена точно такая же ситуация была, думаю не ошибусь если скажу, что во всем мире. В том числе и в Европе, так как монополия и радикально-агрессивная политика Римско-Католической церкви, Инквизиция, массовые гонения на "нехристей", многочисленные христианские военные ордена, фанатичные орды крестоносцев - все это из реалий того времени.

По этой причине, мы можем только принять данный исторический факт и, оплакивая жертв Чалдыранской битвы с обеих сторон, только признать, что таково было время и другого пути в те далекие времена попросту не было. Действительно, думаю каждому здравомыслящему человеку было бы абсурдно и комично представлять существование в те темные периоды истории демократическую Сефевидскую республику во главе с президентом Исмаилом Сефеви.  Однако, времена меняются, приходит весна. И эта прекрасная долгожданная весна приносит с собой появление на мировой арене нового, независимого и, что очень важно, прогрессивного тюркского государства под названием "Азербайджанская Демократическая Республика", которая на своем флаге отразила короткую, но универсальную формулу, тот самый несломленный идеал государства азербайджанских тюрков, который пережил кровавого левацко-большевистского монстра.

Звучит эта формула, этот идеал просто: Türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək ( "Тюркизироваться, исламизироваться, модернизироваться"). Абсурдным было бы считать, что под "исламизированием" идеологи АДР понимали параноидальные разговоры о мировых заговорах, возвеличивание иранских мулл или соблюдение желательных молитв в повседневной жизни каждого азери тюрка. Не для этого они пролили столько пота и извергали тысячи слов против теократического невежества и отсталости, чтобы получив независимость, тут же вновь в него пасть. Речь о более глобальных вещах - исламском самосознании, истинном (а не ложном и двуличном) сотрудничестве и взаимопомощи между исповедующими ислам народами, НО сохраняя при этом свое "Я" и ни перед кем его не унижая. Как говорил Расулзаде, "... не существует христианской национальности и точно так же не существует и исламской. В этом большом мусульманском доме должны иметься отдельные комнаты для тюрков, персов и арабов".

Мы, не являясь адептами культа какого-то отдельного человека или идеолога, при этом отдаем предпочтение взглядам Мамед Эмина и Абульфаза Эльчибея. Что это значит? Мы свободны в выборе разных аспектов идеологии. Нам чуждо слепое следование за кем-то. Мы можем быть несогласными с "антиазерийской" (т.е. направленной против называния нашего народа "азери"; "азери тюрками") позицией Эльчибея и с считать маловероятной его теорию о изначальном тюркском населении Азербайджана, но это вовсе не означает, что мы ставим под сомнение его антикоммунистические взгляды или созданный во многом благодаря ему идеал национал-демократического Единого Азербайджана. Точно также, мы можем восхищаться политической отвагой Расулзаде, без конца внимать его  провидческим словам "Придет день, и солнце 28 мая вновь взойдет над Родиной", но это не означает нашего согласия с Мамед Эмин-беком абсолютно во всем, пусть даже мы и считаем его истинным лидером нашего народа. Однако, из идеологов тюркского национализма и тюркизма мы отдаем предпочтение двум вышеназванным.

Это означает, что наш идеал тюркского государства XXI века - это прогрессивное демократическое государство, которая выбирает прозападный путь развития, при этом заявляя открыто и без какой-либо фальши: "Нация первична!", этим заявляя приверженность идеям азербайджанского национализма (кроме собственно идеи воссоединения территориального единства азери тюрков, речь о первостепенной роли изучении родного языка, культуры, воздаяние должного родной истории, национальным героям, переосмыслении нашего исторического пути и т.д.) и здравого, основанного на равных правах и возможностях политического тюркизма, реального единства и взаимовыручки между независимыми тюркскими государствами. Твердо стоять на ногах и рука об руку идти к прогрессивному будущему, к новым достижениям и победам совместно с тюркскими братьями - вот наше стремление. Видеть Азербайджан и другие тюркские страны, объединенные в крепкий военный и экономический союз, и вместе сотрудничающие (или, что лучше, сами вступившие) с НАТО и ЕС - вот наша мечта.

Поэтому,  наш идеал тюркского государства XXI века - это не "новый каганат",  не единая страна Туран, не национал-социалистический Азербайджан, презираемый всеми, не либералистский, тонущий в грязи толерастии и безличия край, не провинция в составе России, Турции или Ирана, не пешка в руках фанатичных орд скрывающихся под маской "истинного ислама" арабофилов, а национал-демократический Азербайджан, близкий по типу нынешним странам Прибалтики или Польши, который, отдавая должное техническому прогрессу и развитию, не терял бы своего лица. Не Марксом и Энгельсом мы восхищаемся. Не Гитлером, Муссолини и Эволой. Но Пилсудским, Маннергеймом, Ататюрком и Расулзаде.

Alp-Oguz